Sjostakovitsj 8

Waar ga je naar luisteren?

Roukens

De muziekwereld is de laatste decennia enorm veranderd. Muziek in alle vormen en uitvoeringen zijn met één muisklik beschikbaar. Dit ‘polystylisme’ heeft het DNA gevormd van de Nederlandse componist Joey Roukens. Dat blijkt ook uit zijn Eerste symfonie uit 2021, die hij de bijnaam de ‘kaleidoscopische’ gaf. Het oorspronkelijke derde deel Night Flight omschreef Roukens zelf als de verbeelding van “een soort nachtelijke achtbaanrit boven een drukke stad”. De muziek is donker van toon, maar tegelijkertijd kleurrijk met groteske, carnavaleske elementen en een enorme drive.

Bloch

De van oorsprong Zwitserse componist Ernest Bloch vertrok in 1916 naar de Verenigde Staten waar hij als docent aan de slag ging. De laatste composities voor zijn migratie worden wel zijn ‘joodse cyclus’ genoemd. In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog maakte de joodse identiteit in de kunst een renaissance door en kreeg een gezicht in kunstwerken als die van Chagall en Bloch. In deze periode schreef Bloch onder meer Trois poèmes juifs, zijn Israël-symfonie, Suite hébraïque, Twee psalmen en zijn Hebreeuwse rapsodie voor cello en orkest, getiteld Schelomo. De titel verwijst naar de joodse koning Salomo, bekend om zijn ongekende rijkdom en wijsheid en traditiegetrouw voorgesteld als auteur van het Bijbelboek Prediker. “Lucht en leegte, alles is leegte (…) Ik heb alles gezien wat onder de zon gebeurt, en vastgesteld dat het niet meer is dan lucht en najagen van de wind.” Deze weinig hoopvolle woorden raakten Bloch in de oorlogsjaren waarin nog eens duidelijk werd dat de wereld niets geleerd heeft van de geschiedenis.

Oorspronkelijk wilde Bloch zijn muziek van een gezongen tekst voorzien, maar door zijn gebrekkige kennis van Hebreeuws koos hij voor de cello. Met een stem die alle talen machtig is, vertolkt dit instrument de wijze woorden van koning Salomo. Soms zangerig, soms declamatorisch als een chazan gaat hij de dialoog aan met de wereld om hem heen. Op het hoogtepunt horen we het thema van een joodse ramshoorn een alternatieve filosofie van dromen en visioenen aankondigen. De afsluitende klaagzang vol oriëntaalse kleuren en de cello die in een devote stilte oplost, doen vermoeden dat de mensheid nog niet klaar is om de vredesboodschap van Salomo te doorgronden.

Sjostakovitsj

De emoties die de pijn van een oorlog losmaakt zijn ook in het werk van Dmitri Sjostakovitsj te horen. Zijn leven werd getekend door de Russische revolutie, het schrikbewind van Stalin en de oorlog met Nazi-Duitsland. Het toenmalige Leningrad, waar de componist woonde, werd in de jaren 1941-1944 hevig gebombardeerd. Voedsel was gedurende het beleg nauwelijks te krijgen en tijdens de verschrikkelijke koude winters bleven doodgevroren inwoners soms dagenlang op de straten liggen. Sjostakovitsj was diep geraakt door de ellende en wilde liefst meevechten aan het front, maar door zijn slechte ogen was dat geen optie. Hij sloot zich aan bij de vrijwillige brandweer. Hoop onder de bevolking werd gevoed door muziek. Het symfonieorkest bleef doorspelen, al vielen verzwakte musici dood van hun stoel. Toen Sjostakovitsj inmiddels geëvacueerd was naar Koejbysjev klonk in 1942 de première van zijn eerste oorlogssymfonie, de Zevende, live op alle radio’s in het belegerde Leningrad. De symfonie werd ontvangen als een patriottische heldendaad.

In de zomer van 1943, terwijl de oorlog voortduurde, kreeg Sjostakovitsj de kans in een afgelegen buitenverblijf in relatieve rust te componeren. De muziek voor zijn Achtste symfonie had hij in zijn hoofd al min of meer af, en in amper twee maanden zette hij de muziek op papier. Het monumentale werk van ruim een uur in vijf delen zag de componist als een requiem voor de miljoenen oorlogsslachtoffers.

In een gigantische spanningsboog verklankt de muziek pijn, leegte, verbittering en angst. De scherzo-achtige middendelen zijn allesbehalve grappig. Boven de rusteloze machinerie van een ostinatothema hoor je raketten en granaten inslaan. In het Largo lijkt de luisteraar diep in de ziel van de componist te kijken. Een baslijn tekent voor een doorlopend herhaalde passacaglia, waarbij iedere herhaling iets meer van haar geheimen prijsgeeft. Is dit alleen de pijn van oorlog tegen het nazisme? Of zegt de muziek ook iets over de angst en reddeloosheid onder de terreur van Stalin? Op weg naar het dieptepunt lijkt er toch een sprankje hoop te verschijnen in een modulatie van c-klein naar C-groot. Maar zoals in de noodlotssymfonie van Beethoven, of de Auferstehungs-symfonie van Mahler, voorzag Sjostakovitsj geen optimistisch einde. “Als je had geweten hoeveel bloed dit C-groot mij heeft gekost…,” verzuchtte de componist.

De symfonie werd door het publiek succesvol onthaald en er volgden meerdere uitvoeringen. Maar het tij zou snel keren. Toen de oorlog achter de rug was, zette cultuurminister Zjdanov zich met hernieuwde energie in om schrijvers, filmmakers en componisten van iedere mogelijke kritische uiting op het regime te zuiveren. Tijdens een drie dagen durende hoorzitting werd Sjostakovitsj’ Achtste in de ban gedaan en het zou decennia duren voor deze weer mocht klinken.

Frans Boendermaker